Nivo uspješnosti jednog demokratskog sistema može se mjeriti na osnovu jednostavne šeme (trougla) koja prikazuje uzročno – posljedičnu povezanost slijedeća 3 elemenata: Učešća građana u demokratskim procesima, Odgovornosti izabranih predstavnika i Transparantnosti sistema. U slučaju nerazvijenosti bilo kojeg od ova tri elementa, kao faktično stanje pojavljuje se: ili apatičnost i nezainteresiranost građana da učestvuju u bilo kojem društveno – političkom procesu (od izbora, pa dalje), ili nejavan i za javnost zatvoren sistem funkcioniranja političkog sistema, ili neodgovornost izabranih predstavnika glasačima ili poslovniku institucije u koju su izabrani. Najčešća situacija jeste da se sistemom spojenih posuda svi trendovi, pa i negativni, iz jednog elementa preslikavaju u drugi. Stoga, za uspješnost i prosperitet bilo koje moderne, predstavničke demokratije potrebno je stalno graditi pomenute elemente i pretvoriti ih u progresivne procese koji su krajnje razvijeni i prilagođeni vremenu.

Svaki razvijeni demokratski sistem temelji se na tri socijalno – politička fenomena. Ovi fenomeni, ili sektori, kako se često nazivaju, predstavljaju zasebne cjeline, mada nije rijedak slučaj da se međusobno prožimaju i nadopunjuju. Razvijene demokratije podrazumjevaju jaku državnu (centraliziranu ili decentraliziranu) Vlast, kao državni aparat ili institucionaliziranu moć, zatim, uspješan i razvijen Poslovni ili biznis sektor, kao platformu tržišne ekonomije i Civilno društvo kao balans između predhodna dva sektora. Postoje jasni uzorčno – posljedični odnosi ova tri sektora, a razvoj civilnog društva ne smije zaostajati u odnosu na jačanje vlasti ili biznis sektora. Civilno društvo predstavlja skup organizacija koje spajaju ljude i u kojima ljudi djeluju pored javnog i biznis sektora. Snažno civilno društvo znači da je osiguran dinamičan i učinkovit odnos i partnerstvo između javnog sektora, biznis sektora i nevladinog sektora, što doprinosi dobrobiti svakog građanina kao pojedinca.

Učešće građana podrazumijeva svaku aktivnost kojom se građani uključuju u proces donošenja javnih odluka i tako utiču na kvalitet svog i života svojih sugrađana. Uloga građana u političkom životu se ne završava izborima, odnosno glasanjem. Ne bi bilo pretjerano reći da u pravom demokratskom sistemu uloga građana tek tu i počinje. Oni su aktivno uključeni i u procese implementacije, praćenja i vrednovanja aktivnosti lokalnih vlasti. Učešće može biti: aktivno – predstavlja situaciju u kojoj su građani u direktnoj interakciji (kroz razne oblike udruživanja i inicijativa) sa predstavnicima vlasti; pasivno – kada građani samo prisustvuju sastancima ili prezentacijama kako bi se bliže upoznali sa konkretnim odlukama ili programima. Učešće dobija svoj puni oblik i efekat kada se građani okupljaju kako bi se informisali i razgovarali o problemima svoje zajednice i kao rezultat ponudili potencijalna rješenja predstavnicima vlasti. Neformalnom grupom najčešće se označava skup pojedinaca ili grupa koji imaju zajednički interes ili motiv i koji su se spontano okupili radi djelovanja na ostvarivanju zajedničkog interesa odnosno ciljeva, ali koji svoje okupljanje nisu pravno regulisali. Razlika između neformalne grupe i organizacije civilnog društva je u tome što neformalne grupe nemaju status pravnog lica, te na takav način nemaju prava i obaveze po domaćim propisima. Međutim, dešava se da se nakon nekog vremena neformalne grupe registruju i postaju formalne. Registracija je bitna kako bi se dobio status pravnog lica i kako bi grupa dobila mogućnost uključivanja u platni promet i poslovno okruženje. Loša strana neformalne grupe je što se sve zasniva na dobroj volji, a ona može izostati i dovesti do nepovjerenja među članovima i njihove neodgovornosti. S druge strane, dobra volja nije garancija vanjskim saradnicima i donatorima za saradnju sa neformalnim grupama i zato oni u velikom broju slučajeva za saradnju traže posredovanje neke registrovane organizacije.

Organizacijama civilnog društva (OCD) nazivaju se neprofitne organizacije koje osnivaju građani i rukovode istim, neovisno o državnom (javnom) aparatu. Kada se govori o organizacijama civilnog društva, obično se misli na neprofitne, nevladine i vanstranačke organizacije. One realizuju društveno korisne aktivnosti u skladu s potrebama njihove ciljne grupe, ili u interesu šire zajednice, djelujući tako na probleme koje država ne može sama da riješi ili im ne pridaje dovoljno pažnje. U uobičajenom govoru za organizacije civilnog društva često se koristi termin nevladina organizacija (NVO), dok je „udruženje“ jedini termin koji je definisan i prepoznat u bh. zakonodavstvu koje reguliše rad OCD/NVO. U upotrebi se vrlo često koriste i pojmovi: dobrovoljne, humanitarne, neprofitne, organizacije trećeg sektora. Nevladine organizacije ne uključuju tijela koja djeluju kao političke stranke, sindikalne organizacije i vjerske zajednice. Kao što je rečeno, pojam nevladina organizacija ne koristi se u bh. zakonskoj terminologiji nego samo termin udruženje, pa čak ni udruženje građana s obzirom da se kao osnivači mogu pojaviti i pravna lica, a ne samo građani (samostalno ili u kombinaciji sa fizičkim osobama – građanima). Nadalje, i sindikati se po entitetskim zakonima registruju kao udruženja, što se ne uklapa u navedenu definiciju nevladine organizacije. Kao što se može vidjeti u zakonskim definicijama, udruženja nemaju za cilj sticanje dobiti (profita). Ukoliko tokom obavljanja svoje djelatnosti i steknu određenu dobit (profit), ona se ne raspodjeljuje između članova ili osnivača nego se koristi za dalje ispunjenje ciljeva koji su utvrđeni statutom.

Razlozi ili pobude za osnivanje organizacija civilnog društva su različiti, ali mogu biti povezani sa činjenicom da osnivači organizacija uviđaju da država sama ne može riješiti određeni problem u društvu, na primjer da adekvatno kreira i realizuje socijalne programe važne za pojedine grupe društva koje organizacija smatra bitnim za unapređenje kvalitete života takve grupe. Potom, razlozi i ciljevi mogu biti afirmacija određene struke, okupljanje istomišljenika u vezi s promocijom neke ideje i drugo. Kada se gleda s aspekta interesa osnivača i članova organizacije kao individua, razlozi osnivanja OCD mogu biti sticanje prakse, novog znanja i poznanstava s ljudima iz javnog života, želja za humanitarnim radom, pružanjem pomoći i doprinosa razvoju društva, iskorištavanje slobodnog vremena. Osim toga, osnivanje može biti povezano i sa profesionalnim radom, tj. osiguranje egzistencije ili dodatnog izvora prihoda kroz održive programe (materijalna korist koju radom može ostvariti, plata, naknada za rad, honorar). Razlozi osnivanja nisu zakonska kategorija, ali su usko povezani sa ciljevima koji moraju biti precizno definisani.

Svako udruženje građana samostalno utvrđuje svoje ciljeve. U zavisnosti od oblasti djelovanja i odabranoj ciljnoj grupi razlikuju se i postavljeni ciljevi pojedinih udruženja, a i njihov profil. Dakle, oni su postavljeni tako da odgovaraju potrebama ciljne grupe i misiji organizacije. Prema važećim propisima, ciljevi i djelatnosti udruženja ili fondacije ne mogu biti u suprotnosti sa ustavnim poretkom BiH, niti usmjereni ka njegovom nasilnom rušenju odnosno raspirivanju nacionalne, rasne i vjerske mržnje ili diskriminacije zabranjene zakonom. Osim toga, ciljevi ne mogu uključivati angažman udruženja u predizbornoj političkoj kampanji, prikupljanje finansijskih sredstava za kandidate ili finansiranje političkih stranaka, odnosno njihovih kandidata. Ciljevi se obavezno navode i definišu u obavezujućim aktima, i to osnivačkom aktu udruženja i statutu. Isti se pažljivo pregledaju prilikom registracije/upisa u registar od strane nadležnih institucija, tako da je potrebno adekvatnu pažnju i prostor posvetiti njihovom formulisanju. Osim ovih formalnih razloga, određivanje cilja je važno je i s aspekta vrste, načina i obima djelovanja buduće organizacije. Generalno, neophodno je da aktivnosti i djelatnosti organizacija budu usmjerene ka provođenju ciljeva.

Udruženja građana (nevladina i neprofitna) u većini zemalja imaju veliki značaj za razvoj civilnog društva, vladavinu prava i razvoj demokratije. Praksa je da se udruženja građana uključuju u rješavanje skoro svih problema u društvu koji se tiču njihovog polja djelovanja. Razvijaju se partnerstva sa vlastima i realizuju njihovi zajednički projekti i programi. Potrebu uspostavljanja partnerstava između udruženja građana i institucija vlasti u rukovođenju procesom razvoja priznaju i iniciraju međunarodna tijela i organizacije kao što su Ujedinjene nacije i Evropska unija. Generalno gledano, udruženja građana su karakteristična po tome što nisu opterećena borbom za vlast i institucionalizacijom, nego su prepoznatljiva po masovnosti i dobrovoljnosti članstva, dobrovoljnom radu (volonterizmu), kao i po organizovanom angažmanu članstva na onim pitanjima koja su njihov ili opšti interes i potreba. Udruženja građana (OCD/NVO) daju suštinski doprinos razvoju i daljem opstanku demokratskih društava, naročito putem unapređivanja javne svijesti i aktivnog učešća građana u javnom životu; isto tako, daju jednako važan doprinos kulturnom životu i društvenom blagostanju takvih društava. Također, imaju veliki značaj u socijalnoj politici razvijenih zemalja, naročito zbog toga što savremena i velika država ne može zadovoljiti sve potrebe građana, pa mnoge svoje programe prebacuje na neprofitni nevladin sektor. Na taj način udruženja građana postaje alternativa i novi partner (ali ne i konkurencija) državnom sektoru, u kojem se ljudi u kriznim situacijama oslanjaju na vlastite snage.

U Ustavu BiH, član 2, tačka 3 predviđa „slobodu udruživanja s drugima“, što daje pravni osnov za osnivanje organizacija civilnog društva. Ovaj pravni osnov poslužio je tokom 2001/2002 godine za izradu relevantnih zakona koji uređuju rad udruženja odnosno nevladinih organizacija i u BiH. S obzirom na postojeće državno-pravno uređenje u BiH, postoje harmonizirani zakoni na entitetskom i državnom nivou koji regulišu rad nevladinih organizacija, a koje su u propisima označene kao udruženja. Prema Zakonu o udruženjima i fondacijama BiH (SG BiH broj 31/01,42/04,63/08,76/11 i 94/16): „Udruženje je svaki oblik dobrovoljnog povezivanja tri ili više fizičkih ili pravnih lica, u svim kombinacijama, radi unapređenja i ostvarivanja nekog zajedničkog ili opšteg interesa ili cilja, u skladu sa Ustavom i zakonom, a čija svrha nije sticanje dobiti“. Takođe i prema Zakonu o udruženjima i fondacijama Federacije BiH (SN FBiH broj 45/02), u članu 2 stav 1. udruženje je definisano na sljedeći način: „Udruženje je, u smislu ovoga zakona, svaki oblik dobrovoljnog povezivanja više fizičkih ili pravnih lica radi unapređenja i ostvarivanja nekog zajedničkog ili opšteg interesa ili cilja, u skladu s Ustavom i Zakonom, a čija osnovna svrha nije sticanje dobiti“. Prema Zakonu o udruženjima i fondacijama Republike Srpske (SG RS broj 52/01 i 42/05), udruženje građana je definisano članom 2. stav 1. na sljedeći način: „Udruženje je, u smislu ovog zakona, svaki oblik dobrovoljnog povezivanja više fizičkih ili pravnih lica radi unapređenja ili ostvarivanja nekog zajedničkog ili opšteg interesa ili cilja, u skladu sa Ustavom i zakonom, a čija osnovna svrha nije sticanje dobiti“. Mogli bi zaključiti kako manjkavost ovih propisa leži u tome što poznaju samo jedan pravni oblik ili formu osnivanja za sve tipove i oblike organizacija civilnog društva. Taj oblik predstavlja udruženja i koristi se za sve organizacije civilnog društva, uključujući npr. organizacije mladih, penzionera, privrednika, zanatlija, intelektualaca, umjetnika, strukovna udruženja, udruženja koja se bave dobrotvornim/ humanitarnim radom, sportske klubove, asocijacije, sindikate (na entitetskim nivoima) i sve ostale. Dobra strana zakona je da se proces registracije vrši na relativno jednostavan način.

Prema principu dobrovoljnosti i slobodne volje, tri ili više punoljetnih osoba mogu osnovati udruženje kako bi ostvarile, odnosno unaprijedile neki zajednički/opšti interes ili cilj, a njihova svrha nije sticanje dobiti (profita). Pored građana to mogu biti i pravna lica (npr. preduzeća, neke ustanove), odnosno kombinacija građana i pravnih lica. Udruženje mogu osnovati međusobno fizička i pravna lica, ali broj osnivača ne može biti manji od tri. Ovo pravo mogu ostvariti i strani državljani pod uslovom da zakonito borave u zemlji. Prema zakonu na državnom nivou, osnivači udruženja ne mogu biti: država Bosna i Hercegovina, entiteti, kantoni, gradovi, opštine, mjesne zajednice, državni organi, državna preduzeća i fondovi, dok entitetski zakoni ne sadrže eksplicitno ovo ograničenje.

Kada je postignut dogovor 3 ili više lica o formiranju udruženja, osnivači i članovi održavaju svoju osnivačku skupštinu. U ovom procesu udruženje osniva svoje organe, i to skupštinu i upravni odbor, odnosno imenuje lice koje je ovlašteno za zastupanje udruženja, ako nema upravnog odbora. Pored imenovanja organa upravljanja, udruženje donosi osnivački akt (odluku o osnivanju) i statut udruženja, koji su pravno obavezujući akti za svako udruženje. Dakle, jedno udruženje ne može postojati bez statuta i odluke o osnivanju. Sadržaj ovih dokumenata propisan je zakonom, o čemu se može informisati kroz ostala adekvatna pitanja i odgovore. Sa danom upisa u registar koji vodi nadležni organ (ako se udruženje registruje na nivou Federacije BiH, to je Ministarstvo pravde FBiH, u slučaju registracije na nivou BiH to je Ministarstvo pravde BiH, dok će u slučaju registracije na nivou RS to biti osnovni sud u sjedištu okružnog suda na čijem području udruženje ima svoje sjedište) udruženje stiče svojstvo pravnog lica/pravne osobe. To znači da udruženje sa danom upisa postaje nositelj prava i obaveza u skladu sa svojim ciljevima i djelatnostima. Radnje preduzete u periodu između osnivanja i registracije udruženja mogu stvoriti obaveze samo za ona lica koja su preduzela te radnje. Za takve prethodne radnje koje obavezuju udruženje u nekom pogledu potrebna je ratifikacija najviših upravljačkih organa kad udruženje bude osnovano. Međutim, da bi moglo djelovati u pravnom prometu postupak registracije je samo prvi korak u procesu.